آنچه بر تاریخ ادبیات فارسی گذشت

مقدمه
از انقراض حکومت  ساسانی تا پایان قرن سوم هجری
دولت ساسانی با شکست های پیاپی سپاهیان ایران از لشکر اسلام درجنگ های ذات السلاسل(12هجری)وقادسیه(14هجری)وجلولاء(16هجری)ونهاوند(21 هجری)واژگون شد و نفوذ مداوم مسلمین در داخله شاهنشاهی ایران تا ماوراءالنهر که تا اواخر قرن اول هجری به طول انجامید.سبب استیلای حکوت اسلامی برایران گردید وایرانیان برای قرونی معدود تحت سیطره عرب در آمدند.



از انقراض حکومت ساسانی تا پایان قرن سوم هجری ادبیات پهلوی در سه قرن اول هجری

چنانکه می دانیم زبان سمعی وادبی ایران در دوره ساسانی لهجه پهلوی جنوبی یا پهلوی پارسی بود.این لهجه در دربا و ادارات دولتی وحوزه روحانی زرتشتی چون یک زبان رسمی عمومی بکار می رفت.ودرهمان حال زبان وادب سریانی هم در کلیساهای سطوری ایران که در اواخر عهد ساسانی تا برخی ازشهرهای ماورالنهر گسترده شده است مورد استعمال داشت.

پیداست که با حمله وبرافتادن دولت ساسانیان به رسمیت وعمومیت لهجه پهلوی لطمه ای سخت خورد، لیکن به هیچ روی نمی توان پایان جیات ادبی آن لهجه را مقارن با این حادثه بزرگ تاریخی دانست چه از این پس تا دیدگاه هنوز لهجه پهلوی در شمار لهجات زنده ئدارایآثار متعدد پهلوی وتاریخی و دینی بوده و حتی باید گفت غالب کتبی که اکنون به خط و لهجه پهلوی در دست داریم متعلق به بعد از دوره ساسانی است تا قسمتی از قرن سوم هجری کتابهای معتبری به خط وزبان پهلوی تالیف شده وتاحدود قرن پنجم و روایانی راجع به آشنایی برخی از ایرانیان با ادبیات این لهجه در دست است و مثلاً منظومه«ویس ورامین»که در اواسط قرم پنجم هجری به نظم درآمده،مستقیماً از پهلوی به شعر فارسی ترجمه شده وحتی درقرن هفتم «زرتشت بهرام پژدو» از دوایر فنامه پهلوی را به نظم فارسی درآورد. درسه-چهارقرن اول هجری بسیار ازکتب پهلوی درمسائل مختلف از قبیل منطق، طب، تاریخ، نجوم، ریاضیات، داستانهای ملی وقصص و روایات ونظایر آنها به زبان عربی ترجمه شده و ازآن جمله است:کلیله ودمنه- آئین نامه-خداینامه- زبح شهریار-ترجمه پهلوی منطق ارسطو-گاهنامه، و روزنامه وجز آنها.

در همین اوان کتبی مانند«دینکرت-بندهشن، شایست، اردویرافنامه- گنجستک ابالش- یوشت مزیان- اندز بزرگمهر بختگان، ما دیگان شترنگ، شکندگماتیک ویچار و امثال آنها به زبان پهوی نگاشته شدکه بسیاری  مطالب مربوط به ایران پیش از اسلام و آیین  وروایات مزدینمسا وداستانهای ملی درآنها محفوظ مانده است.مولفان  این کتب غالباً از روحانیون زرتشتی بوده وبه این سبب از تاریخ و روایات ملی دینی ایران قدیم اطلاعات کافی داشته اند. از این گذشته درتمام دیوانهای حکام عرب درعراق وایران و ماورالنهر تا مدتی از خط ولهجه پهلوی استفاده می شده است.